María de Mendoza Babiano | Concha de Mendoza Babiano

María del Carmen de Mendoza Babiano. Pontevedra, 7.VIII.1883 – Pontevedra, 21.VIII.1971; María de la Concepción de Mendoza Babiano. Pontevedra, 8.XII.1885 – Pontevedra, 7.V.1971. Filántropas.

No fermoso palacete familiar dos Méndez Núñez, no barrio pontevedrés de Santa María, naceron a finais do século XIX as irmás María del Carmen e María de la Concepción de Mendoza Babiano, popularmente coñecidas como “As de Mendoza”. Foron María e Concha a única descendencia do matrimonio formado polo médico e político Víctor de Mendoza Muñoz e a malograda pintora Carmen Babiano Méndez-Núñez, constituíndo o último nexo xenealóxico directo dos Méndez Núñez coa cidade de Pontevedra, na que vivirían ata o fin dos seus días.

Achegámonos, pois, á figura de dúas mulleres, nada convencionais, da man das persoas que as coñeceron e, especialmente, do profesor Filgueira Valverde, cuxo interese polas irmás estivo baseado na amizade entre ambas familias, no fulgor cultural dos seus salóns e, en boa lóxica, no destino da súa herdanza logo da súa morte.

O pronto falecemento de Carmen Babiano en 1914 relegou ao seu viúvo a unha vida discreta, ata o seu falecemento en 1938, e obrigou ás súas fillas a tomar as rendas da administración da súa herdanza, que rondaba as 80.000 pesetas. Ambas, seguindo os pasos da súa nai, eran ávidas lectoras e cultivaron o interese polos idiomas: María prefería o alemán, mentres que Concha optou polo inglés, que máis tarde ensinaría no Instituto de Pontevedra. Non falaban galego, aínda que ambas adoitaban mesturar algúns xiros e palabras que chamaban a atención das persoas coas que trataban.

Segundo o cánon estético do momento -e en palabras dos seus coetáneos- María de Mendoza destacaba pola súa beleza, mentres que a súa irmá Concha era laida e pequena, aínda que graciosa e expresiva. Non debe estrañar que, ao chegar á vintena, María fora prometida en matrimonio a Fernando Casado Andriani (1877-1916), naquela altura secretario do Goberno civil de Pontevedra. O prematuro falecemento de Fernando Casado deixou a María viúva moi nova, porén, nunca acompañou ao seu marido nos distintos destinos profesionais -A Coruña, Toledo e Valladolid- o que deixa a ver que o matrimonio foi máis, probablemente, unha aposta persoal do seu pai que súa propia, dándonos unha idea da súa independencia e conviccións persoais.

Tanto é así que cando María se casou soubo que o seu marido presumía en La Bañeza -o seu pobo natal- de ter emparentado coa “señorita número uno” de Pontevedra. Tan pronto chegaron alí, logo da súa viaxe de noivos, marchou ao mercado con roupa humilde e un pano atado á cabeza, finxindo diante do señorío local que era unha inculta artesá xa que “como una no tiene prencipios…”. Inmediatamente despois comenzou a falar en alemán cos enxeñeiros das minas, deleitando ao público cun concerto de piano na cea.

Pola súa parte, Filgueira Valverde lémbranos que Concha conservaba no seu cuarto a foto dun arrogante militar e, cando este a viu, ela díxolle: “Fue un novio seminarista que tuve en Mondariz. Se ordenó. No me pareció correcto conservar la foto con atuendo eclesiástico, y le encargué a Pintos ese collage.”

As irmás Mendoza, de formación espiritual católica, viron a chegada da II República como unha ameaza aos valores tradicionais da sociedade na que medraran, polo que non é de estrañar que Concha tivera participado na fundación da sección femenina da Unión Regional de Derechas de Pontevedra e, incluso, que ambas tiveran doado varias sumas de diñeiro aos requetés carlistas no alzamento militar contra a II República española. Esto afianza a premisa de que, sendo profundamente antirrepublicanas, apoiaron o golpe de Estado coa esperanza da restauración da Monarquía de Alfonso XIII.

Aquí, a súa posición política antóllase conspicua: por unha parte, empeñáronse en manter unha vida de certo luxo, no medio dunha sociedade que a represión, o exilio e a morte levaran por diante, mentres que o seu palacete seguía sendo un centro cultural; pola outra, aproveitaron a súa posición e amizades para realizar fortes inversións de capital en empresas como FENOSA, a Compañía Telefónica ou Saltos del Alberche, ao tempo que investiron na compra de débeda do Estado, do Banco Hipotecario español ou da Vila de Madrid, o que lles reportou pingües beneficios ao longo dos anos.

Con todo, se por algo foron coñecidas as irmás Mendoza foi polo seu enxeñoso humor, ao que ninguén escapaba: ambas estaban en contra de todo o vulgar, burdo ou falto de xenerosidade. Encantáballes “murmurar en ausencia y aguijonear en presencia“, sen importar demasiado quen fose. Tanto lle facían burla ao xornalista Jaime Solá, por publicar -sen permiso- unha foto de María, como invitaban ao pouco instruído garda do palacete a dar unha conferencia; agasallaban con pompa a un amigo erudito unha, tan estraña como falsa, “antigualla” ou organizaban o paso do ouriñal de Sargadelos por Santa María.

“Miss Parroquial”, “La Sabiduría en tres tomos” ou “Gorgorito místico” foron algúns dos apodos que impuxeron a quen as desagradaban e, incluso, chegaron a protestar polo racionamento de alimentos na posguerra civil enviando un oficio ao alcalde García Lastra, de parte da Comisión Coordinadora de la Semana Santa, para que dotara as cartillas de racionamento dos Apóstoles do paso procesional da Santa Cea.

Co paso dos anos Concha principiou a impartir inglés na aula de Ciencias Naturais do Instituto de Pontevedra. Preguntada por Filgueira sobre o comportamento dos rapaces, respondeu: “Adorables, cariñosísimos, hasta me acompañan a casa; lo malo son las actitudes provocativas del esqueleto.”

María, nunha das súas viaxes a Madrid, pasou a ver ao seu curmán, o Pai Gaite, á Igrexa de la Buena Dicha. Entrou no confesionario formulándolle un escandaloso caso de conciencia e el, recoñecéndoa de inmediato, reprendéuna: “Tu eres María Mendoza y tienes que ir a confesarte de veras por la irreverencia.”

Na cidade do Lérez seguiron ampliando o elenco de amizades que sempre rodeou á familia, establecendo importantes relacións con altos cargos da Armada, especialmente logo do establecemento da Escola Naval Militar en Marín, onde eran convidadas a tódalas festas que ofrecían as tripulacións que alí desembarcaban. Así, Salvador Moreno, Nieto Antúnez, Bastarreche ou Fontanals foron amizades que se uniron á longa nómina das irmás.

Ambas exercían de embaixadoras aos visitantes estranxeiros, cos que manterían unha extensa correspondencia. Proba disto son as magníficas relacións que mantiveron con diplomáticos ingleses e alemáns no periodo de entreguerras, cuxa correspondencia foi soterrada co féretro de Concha, por expreso desexo seu. O enxeñeiro químico Pfaf, e esposa, ou o matrimonio de escritores Mansphield, foron os seus habituais; e incluso mantiveron relación co escritor xaponés Masaky Yodogaka, amigo de Castelao e dos integrantes do Club Karepas.

Odiaban a “música enlatada”, polo que despois do té das cinco podía haber un concerto de piano. Se había auditorio, con programa impreso, como os que celebraba a súa nai. Entre o grupo de habituais: Carmen Sancho, Casto Sampedro ou Isabel Encinas para tocar un recital, a catro mans, con Concha. Recordaba Filgueira Valverde que o último grupo formárono Celestino Fontoira e Valentín García Prieto -ao violín-, xunto á propia Concha.

Tamén aprenderan tenis e equitación, polo que non era raro velas pasear a cabalo, acompañadas dos oficiais da Artillería ou da Garda Civil. E, cando non, no estudo do fotógrafo Joaquín Pintos, facéndose retratar caracterizadas de diversas etnias, cos seus traxes tradicionais.

Soas no palacete familiar acabaron os seus días en 1971. Concha faleceu primeiro, o 7 de maio, a causa dun cancro de mama, e uns meses máis tarde, o 21 de agosto, faríao María, logo de sufrir un ictus. Á súa morte carecían de herdeiros forzosos, polo que se procedeu a formar o correspondente expediente de ab intestato.

En palabras do xa citado profesor Filgueira Valverde “Con la muerte de Concepción y María de Mendoza Babiano y Méndez Núñez se cierra todo un capítulo de la vida de Pontevedra”, e é que ambas colaboraron intensamente na ampliación das coleccións do Museo de Pontevedra. Tanto foi así que María ingresou no Padroado da institución en 1958, para cubrir a vacante deixada por Daniel de la Sota Valdecilla, tendo -xa dende a fundación- unha intensa relación cos membros do Padroado, colaborando coas tarefas e iniciativas do Museo e doando documentos e pezas que foran do seu tío-avó Casto Méndez Núñez.

Era habitual, ao final das súas vidas, que este círculo lles falara de facer testamento, ao que Concha sempre respondía: “Que divertido debe ser un ab intestato visto desde el otro mundo!”

A herdanza das irmás Mendoza, que importaba máis de 1.900.000 pesetas da época, distribuíuse entre o Conservatorio Elemental de Música de Pontevedra, o Museo de Pontevedra, o Hospital Provincial, a Casa Asilo das Hermanitas de los Ancianos Desamparados da capital, o Museo das Peregrinacións de Santiago de Compostela, o Museo Naval de Madrid e a Biblioteca Nacional de España. Ademais, parte dos obxectos foron subastados a particulares e ao propio Museo de Pontevedra, quen conserva a maior parte dos bens.

Como non podía ser doutro xeito, non estivo o final das Mendoza exento de ironía e humor: Na misa de requiem, celebrada na capela do cemiterio pontevedrés de San Mauro, o párroco Calvo Gontán tivo que ler unha carta que deixara escrita Concha. Entre outros aspectos graciosos incluídos nela, criticaba os cantos nos funerais, que a “horrorizaban”. Pedía que na nota necrolóxica do Faro de Vigo non se referiran a ela como “la virtuosa señorita” e que non tocaran a morto as campás da Basílica de Santa María, porque sabía moi ben que era o “deporte favorito” do párroco.

Sirva, pois, este repaso ás súas vidas como complemento a outra das grandes paixóns, que practicaron con grande esmero: a cociña.

Como nos deixou descrito Filgueira Valverde: “El palacio villego […] fue como un enclave inglés en el barrio viejo de Santa María: Breackfast temprano, comida sobria, té de las cinco con amigos, de preferencia extranjeros, y… a vestirse para la cena, sentadas en las cabeceras de la larga mesa en el comedor de gala, aunque estuviesen solas, y con la vajilla de la Compañía de Indias. No faltaban primores de cocina; era copiosa la recolecta de recetas.”

Bibliografía: VÁZQUEZ-REY, Ernesto, “Las hermanas Mendoza” en: ARCAY BARRAL, Ángel, Las 1001 recetas del Palacete de las Mendoza, 2021.

Sobre o autor:

_

Imaxe da portada: Composición propia de María e Concha de Mendoza Babiano na inauguración das Salas Navais do Museo de Pontevedra, en 1943 (detalle). Foto Novás, 1943, Museo de Pontevedra.